آهوی ختن؛ بخش چهارم

کاشغر

چین شبکه­ی قطار بسیار وسیعی دارد و کمتر شهری را می­توان یافت که در این شبکه نگنجد. شب را در قطار خوابیدیم. مثل همه­جای چین، حضورم توجه زیادی جلب می کند. اینک که با دخترک هن همسفر شده­ام بیشتر. مسیر قطار از اورومچی شروع و به کاشغر ختم می­شود. عمده­ی مسافران قطار اویغور هستند. زبان اویغور­ها با زبان ماندرینی که هن­ها صحبت می­کنند، کوچکترین شباهتی ندارد. حتی شباهت دوری از جنس نزدیکیِ فرانسوی و انگلیسی. زبان اویغور یک­چیز است و ماندرین اساسا چیزی دیگر. نگاهی به تفاوت خطِ این دو، گوشه­ای از مقیاس تفاوت زبانشان را آشکار می­سازد.
در قسمتی از قطار که ما هستیم شش تخت وجود دارد اما یک کوپه ی بسته نیست و راه­روی باریکی هم از کنارش رد می­شود. بالاترین تخت که فضای بالاسر کمتری هم دارد مال من است. تخت پایین را دخترک هن گرفته و چهار تخت دیگر را زن و شوهری کهنسال و دو جوان که همگی اویغور هستند. شکل برقراریِ ارتباط­مان دیدنی­ست. چهار اویغور همراه­مان هیچ زبان دیگری نمی­دانند؛ نه تنها انگلیسی که حتی درک­شان از ماندرین، زبان رسمی کشوری که در آن زندگی می­کنند نیز، چیزی در حد صفر است؛ بسیاری از اویغورها اینگونه­اند. دخترک هن، طبیعتا زبان اصلی­اش ماندرین است و هیچ اویغور نمی­داند؛ اما انگلیسی را تا حدودی می­فهمد. پشتِ نیم­دیواره­ای که قسمت ما را از بقیه­ی قطار جدا می­کند دختر نوجوان اویغوری ست که به تنهایی سفر می­کند؛ از آنجایی که مدرسه­ی هن می­رود از استثناهایی ست که هر دو زبان ماندرین و اویغور را به راحتی صحبت می­کند؛ اما، مثل اکثر مردم چین، از انگلیسی هیچ نمی داند. عموما روی نیم صندلی راهرو در مقابل تخت­های ما می نشیند و با ما حرف می زند. اما چگونگی این حرف زدن­مان شنیدنی ست. مرد کهنسال اویغور از من چیزی می­پرسد که نمی­فهمم. خطاب به دختر هن­می کند، بی خبر از این­که او مطلقا هیچ از زبان اویغور نمی­داند. اگر من یکی دو کلمه از کل جملات پیرمرد فهمیده باشم، دخترک هن همان را هم نگرفته. مرد کهنسال خطاب به دختر نوجوان اویغور جمله­اش را تکرار می­کند. دختر اویغور جمله­ی پیرمرد را به ماندرین ترجمه کرده و به دختر هن می­گوید؛ او نیز دست آخر آنچه از دخترک اویغور فهمیده را به نسخه­ی عجیب و غریبی از انگلیسی برمی­گرداند و به من تحویل می­دهد. من هم پاسخم را به انگلیسی و به دختر هن می­گویم و این شبکه­ی پیچیده در جهت عکس حرکت می­کند تا پیرمرد جوابش را به اویغور دریافت کند. هر جمله­ای که بینمان رد و بدل می­شود از همین کانالِ پیچیده عبور می­کند. من اما به این فکر می­کنم که آیا دقیقا آنچه پرسیده شده را فهمیده­ام  یا فقط درکِ ناقصی که دیگران از آنچه پرسیده شده کرده­اند. و آیا او آنچه من گفته­ام را فهمیده، یا یک کلاغی که چهل شده و دوباره به یک تنزل پیدا کرده را. دایم به این فکر می­کنم که این کلاغ چقدر می­تواند شبیه کلاغ اولی باشد؟

در یکی از ایستگاه­ها از پنجره­ی قطار پسرک اویغور را می­بینم که پیاده شده و از فروشنده­ی دوره­گرد سیب می­خرد. آرام زمزمه می­کنم «به به، تا کاشغر سیب داریم». دخترک هن می­گوید من و تو که سیب نخریدیم. من که رفتار جمعی آسیای­میانه­ای­ها، که به گمانم اویغورها هم در واقع جزیی از آنها هستند نه جزیی از چین، را بهتر می­فهمم به او می گویم حالا بگذار بالا بیاید می­فهمی منظورم از این­که «تا کاشغر سیب داریم» چیست. پسر اویغور به محض این که سوار می­شود در پلاستیک را باز کرده و به همه­ی ما سیب تعارف می­کند. دخترک هن اول تشکر می­کند؛ اما اصرار فراوان پسرک اویغور را که می­بیند، با تردید سیبی برمی­دارد و دوباره تشکر می­کند. من اما از همان ابتدا لبخندی زده، تشکر می­کنم و سیبِ جمعی­مان را نوش­جان می­فرمایم.

کاشغر شهر غریبی ست. همان­گونه که باید باشد. «مروارید جاده ابریشم» لقب کمی نیست. جاده ابریشم قبل از این­که به کاشغر برسد، در شرق و مرکز چین، دو قسمت می­شده؛ اما کاشغر جایی بوده که این دو شاخه دوباره به هم می­رسیدند. به هم رسیدنی که جاذبه­ی پرکششِ کاشغر، این دروازه­ی چند هزار ساله­ی بزرگ بر سر شاه­راهِ ارتباطیِ شرق و غرب، سببش شده. غذا، چهره، زبان، خط، موسیقی و فرهنگِ تماما متفاوت اویغورهای ساکن در کاشغر از چینی­های هن، خود شاید نمادی از این تلاقی شرق و غرب باشد.

کاشغر مسجدهای بیشماری دارد. در بقیه­ی شهرهای چین مسجدهایی که مسلمانان ساخته­اند، ترکیب غریبی از معماری اسلامی و معماری چینی دارند. مسجدهای کاشغر اما عموما متفاوتند. هویت ریشه­دار و متمایزشان تنها بخشی از استقلال فرهنگی کاشغر، ختن و شین­جیان از بقیه­ی چین را می­نمایاند. قبل از ورود اسلام، آیین بودایی و زرتشتی در این سرزمین غالب بوده است. در گذشته­هایی بسیار دور نیز، اقوامی ایرانی (سکاها)، هم در اینجا و هم در ختن زندگی می­کردند. حتی نام کاشغر را به فارسیی میانه و فارسی پهلوی منتسب می­دانند. ریشه­های انکار نشدنی استقلال فرهنگی شین­جیان از چین یکی و دوتا نیستند؛ اما حزب کومونیست تلاش فراوانی برای نشان دادن پیوند تاریخی این سرزمین کهن با چین کرده است تا ادعای  حاکمیتش بر این سرزمین را تثبیت کند.

سراغ «مال بازار» را می­گیرم؛ بازاری برای خرید و فروش حیوانات. کاشغر بازارهای زیادی دارد. دخترک هن تلاش می­کند ویژگی­های این بازار را توضیح دهد تا اشتباهی آدرس بازاری دیگر را ندهند؛ اما کسی از زبانش سر در نمی آورد. من اما فقط لفظِ «مال بازار» را به فارسی می­گویم؛ راننده تاکسی چشمانش برقی می­زند درآینه نگاهم کرده و سری تکان می دهد. در انتها، ما را درست جلوی ورودی بازار پیاده می­کند. دخترکِ هن غرغر کنان می­گوید «چرا هیچ کس نمی­فهمد من چه می­گویم. آیا من واقعا در چین هستم؟» و من پاسخ می­دهم: «نه، تو در ترکستانِ شرقی هستی؛ حق داری هیچ نفهمی و هیچ نفهمندت».

در ابتدای بازار، بوی ادویه، آتش، دود و پشم حیوانات به هم آمیخته. برخی حیوانات همان­جا ذبح می­شوند. «لَقمان»، «پلُو» و غذاهای دیگرِ هستی­سوزِ اویغور در همان­جا بر سر آتش پخته و خورده می­شوند. خبری از تولید انبوه نیست. هر کس از روستایی که در آن زندگی می­کند مالی برای فروش آورده. پیرمردی را می­بینی که در کنار یک گوسفند ایستاده و همان را که فروخت عزم خانه می­کند. دیگری گاو بزرگی را با تراکتور بر روی یک تریلر یدک می­کشد.  الاغ، قاطر، اسب، شتر، مرغ و خروس و هر حیوان دیگری که در تصور بگنجد در این­جا، یا در همین حوالی، به فروش می­رود و می­رفته؛ در طول صدها و شاید هزاران سال گذشته. از آنجایی که نشانه­های مدرنیت به سختی در اینجا پیدا می­شوند، به راحتی می­توان تصور کرد که این بازار در طول صده­های مختلف تغییر عمده­ای نکرده باشد و اوضاعش در «روزگارانی غبارآلود» نیز این­چنین بوده باشد. «هم مکانی» ام با درگذشتگان و پیشینیانی که در اینجا، یا حوالی اینجا، داد و ستد می کرده­اند، «همزمانی» را به همراه آورده که دارد از ظرف ادراکم سر می­رود. زمین پر از سبزه است. سبزه­هایی که هر کدام «مردمکِ چشم نگاری بوده­اند» که شاید روزگاری در این بازار دادی و ستدی داشته­اند. آهو­چشم­هایی را می­بینم که آهوان ختن را به معامله آورده­اند؛ هم برای عطر و هم برای طعم­شان. حال و هوای عجیبی دارم. حضور در بازارهای مختلفی که بر سر راه جاده ابریشم قرار دارند بسیار سهل است و ممتنع. اگر تمام «شِش حس» را آماده نکرده باشی درکش را از کف داده­ای و اگر تمام وجودت را برای درکش فعال کنی از کف می­روی.

تا ختن 500 کیلومتر دیگر بیشتر نمانده­ و من همینجا از کف رفته­ام.

آهوی ختن؛ بخش سوم

پکن
زمان زیادی به شروع نیم سال تحصیلی در چین باقی نمانده بود و مجبور شدم خودم را زودتر به پکن برسانم. سودای رفتن به استان «شین جیان» (سین کیانگ) و ختنش هنوز اما قلقلکم می دهد.
چین علی رغم تصور رایج، کشوری چند فرهنگی ست. اقوام مختلفی در گوشه و کنارش زندگی می کنند. از مغول و اویغور گرفته تا تبتی، ازبک، تاجیک، قرقیز، قزاق و ده ها قوم دیگر. با تمام این تنوع فرهنگی، چینی هایِ «هَن» (Han Chinese) اکثریت را تشکیل می دهند. بحث بر سر حق و حقوق اقلیت ها نیز تمام نشدنی می نماید. ختن در استان «شین جیان» قرار دارد که ساکنینش اویغور هستند. زبان و خطشان نیز تماما متفاوت از چینی های هن است. در پکن و اساسا شرق چین که «هن»ها اکثریت هستند، کسی از «شین جیان» چیزی نمی داند؛ به غیر از اینکه منطقه ی پرخطری ست و هوایش در این فصل بس ناجوانمردانه سرد. نام «ختن» را که اصلا تا به حال نشنیده اند. اگرچه در زبان ماندرین تلفظش متفاوت است و چیزی شبیه به «هوتنه» تلفظ می شود، اما در مورد هوتنه هم کسی چیزی نمی داند.
اواخر نیم سال تحصیلی شده و من مشغول برنامه ریزی برای ادامه سفر به دور چین هستم. در فصل زمستان و سرمای بی اندازه ی هوای قسمت های شمالی چین، انتخاب معقول و منطقی بسیاری جنوب چین است؛ هم به سبب هوای نسبتا گرم و هم طبیعت زیبایش. ختن و شین جیان اما در شمال غرب هستند و سرمای هوایشان بسیار گزنده؛ در مواردی از منهای بیست درجه هم سرد تر. فاصله شان از پکن نیز هستی برافکن است. کاشغر که در غرب استان شین جیانِ چین قرار دارد، به تهران نزدیک تر است تا پکن.
تقریبا با هر کسی که در مورد تصمیمم برای رفتن به شین جیان صحبت می کنم مراحل مشابهی را طی می کند: اول تلاش می کند با گفتن اینکه «آنجا چیزی برای دیدن ندارد» و «هوای آنجا بسیار سرد است» و بعد با تعریف کردن از زیبایی ها و گرمای هوای مناطق جنوبی چین و در نهایت با اشاره به اینکه منطقه ی خطرناکی است و درگیری های زیادی در آنجا رخ داده، مرا به راه راست هدایت کند؛ من اما وقت هایی که حال و حوصله دارم برایشان حافظ، مشک،نافه، آهوی ختن و تاثیرش بر ادبیات فارسی، همه را ترجمه می کنم و می گویم می دانم که امروز حتما چیزی از آن میراث باقی نمانده؛ اما فقط حضور در آن مکان برایم اینقدر پرارزش است که حاضرم سفر چند روزه و سرمای جان فرسایش را به جان بخرم. وقتی که می پرسند چرا پرواز نمی کنی و اشتیاقم برای سفر زمینی را می شنوند و اینکه مقصد نهاییم هم ویتنام است که در جنوب شرق چین قرار دارد و این بدین معنی ست که بعد از سفر به غرب قرار است تمام مسیری که تا شین جیان رفتم را نیز دوباره به سمت شرق زمینی برگردم، دیگر تقریبا کاملا حالیشان می شود که به جای حرف زدن با من، باید کالری های روزانه شان را صرف کارهای مفیدتری کنند؛ مثلا دویدن در پارک، که احتمالا انرژی کمتری هم مصرف می کند و تاثیر بیشتری نیز دارد.

اورومچی
دوست دارم از شهر های شرقی چین که مدل من درآوردی و کج و معوج «اقتصاد بازار آزادِ سوسیالیستی» (Socialist Market Economy) آنها را به اصطلاح «توسعه» داده، گذر کنم و زودتر خودم را به مرکز و غرب چین برسانم. «توسعه» ای زشت منظر و کریه صورت. مرکز و غرب چین اما قسمت هایی هستند که فرصت برای آزار رسانی این مدل اقتصادیِ به حق بی والد، کمتر فراهم بوده و در نتیجه ساختار هویتیشان کمتر تخریب شده. «شانگ های»، «هِفِی»، «شیان» و هر آنچه در میانشان است را در طول روزهای متمادی، همراه با توقف هایی چند روزه، در نوردیدم و بالاخره خودم را به استان شین جیان رساندم.
اورومچی، یا به قول چینی های هن که بالاخره در اینجا اقلیت شده اند «او-لو-مو-چی»، مرکز ایالت خودمختار شین جیان است؛ اما این هنوز اول راه است. شین جیان بزرگ ترین استان چین است و بسیار وسیع. سفر از این طرف به آن طرف این استان یا ایالت پهناور، به تنهایی چند روز زمان می برد. اوضاع کمی غیر عادی به نظر می رسد. از همان داخل قطار که بعد از چند ماه اقامت در چین پلیس برای اولین بار گذرنامه ام را چک کرد گرفته تا بازرسی های متعدد در سطح شهر برای همه مردم؛ حتی، و به ویژه، برای ساکنین محلی.
تمایلی به اقامت در هتل و مسافرخانه ندارم. مدت هاست این میل را از دست داده ام. از کودکی سفرهای آپاچی را دوست داشتم و آسودگی هتل برایم بیگانه بود.
سفر توریستی هیچ وقت مورد علاقه ام نبوده است. چندسال قبل گمان می کردم کوله به دوش (Backpacker) هستم. چند ماهی مسافرت و مشاهده ی مستقیم کوله به دوش ها بود که نشانم داد سبک سفر اغلب کوله به دوش ها را نمی پسندم. عمدتا دنبال پارتی، ساحل و کلاب هستند و در انتخاب مقاصد سفرشان هم تقریبا بر همین اساس عمل می کنند. به تدریج متوجه شدم گروه دیگری هم هستند که اگرچه به سختی می شود ملاقاتشان کرد اما رفتارشان بیشتر شبیه سلایق من است. نه کوله به دوش هستند و نه توریست؛ اگرچه ممکن است کوله ای هم بر دوش داشته باشند؛ برای توصیف این گروه، کلمه ی «راهنورد» را انتخاب می کنم؛ گروهی که در اقلیت محض هستند. سیاق سفر کردنشان سفری برای رسیدن به مقصد نیست. سفری که مقصدش راه است و راهش مقصود. سفری که شروع می شود اما به پایان نمی رسد. سفری که «تور» و «پکیج» ندارد. سفری که مقاصد اصلی گردش گری را نادیده می گیرد و مسیرش از بی ربط ترین و بی اهمیت ترین شهرها می گذرد تا عادی ترین انسان ها را ملاقات کند. سفری که برای کشف آدم هاست نه مکان ها. سفری که بسیاری آن را بیهوده و اتلاف وقت می خوانند. سفری که تعطیلات (Holiday) نیست. سفری که زندگی ست. زندگی که سفر است. سفری که به دنبال «داشتن» نیست. سفری که «بودن» را زندگی می کند. سفری که هر آنچه گشته بودند در جاهای دگر و یافت می نشده بود، در آن هویدا می گردد.

«تا سگ نشوی کوچه و بازار نگردی
هرگز نشوی گرگ بیابان حقیقت»

برای راهنورد، خانه گردی (Couchsurfing) و گُذرسواری (Hitchhiking)، اجزای بسیار خوشایند سفر هستند. شاید بر همین اساس بوده که همیشه هتل و مسافرخانه گزینه ی آخرم بوده است. در این هشت ماهی که از سفرم می گذرد فقط دو شب را در میهمانخانه ای به سر کردم؛ بقیه را یا خانه گردی کردم یا حین گذرسواری به خانه ی راننده دعوت شدم؛ یا در کوه با عشایر بودم یا در کامیون با شوفرش؛ یا در قطار خوابیده ام و یا در اتوبوس.
در اورومچی دو نفر قبول کرده اند که میزبانم باشند. اولی پسری اویغور است که برای ملاقاتش بی تابم. قوم اویغور برایم بسیار ناشناخته و جذاب هستند. اویغور ها قومی هستند که در شین جیان اکثریت را تشکیل می دهند. ساکنین ختن هم بالتبع عمدتا اویغور هستند. ترکیب صورت اویغورها به آسیای میانه ای ها می خورد و تماما از قوم هن متمایزند. غذاهاشان بدجوری بزاق دهان را می جوشاند. دینشان اسلام و زبانشان یکی از شاخه های بی شمار زبان های ترکی (Turkic Languages) است. اما خطشان برگفته از خط عربی و فارسی ست و بر همین سبیل خطی «عربی فارسی» (Perso-Arabic) می خوانندش؛ چه اینکه حروف غیر عربی خط فارسی مثل «گ» و «پ» را نیز شامل می شود. تغییرات جالبی هم در خط داده اند که کاربردی ترش کرده. مثلا از زیر، زبر و پیش (کسره، فتحه و ضمه) استفاده نمی کنند. در عوض برای نشان دادن برخی مصوت ها، «ی» کوچک را با ترکیب نا متعارفی از نقطه ها به کار می گیرند. داشتن و نداشتن نقطه و همچنین تعداد نقطه ها باعث ساختن صداها و مصوت های مختلف می شود. مثلا کلمه ی «سِر» به شکل «سىر» نوشته می شود. اینطور آن دندانه ی اضافی بین حرف «س» و حرف «ر» صدای زیر می گیرد و سِر خوانده می شود نه سُر یا سَر. بر همین اساس کلماتی که به خط اویغور امروزی نوشته می شوند دندانه های زیادی دارند تا بتوانند بدون استفاده از زیر و زبر تمام مصوت ها را شبیه سازی کنند. مثلا «پەلەستىنلىك» یک کلمه ی اویغور است.
کلمات فارسی زیادی هم در این زبان، به مانند بقیه ی زبان های ترکی، استفاده و شنیده می شود. کاربرد زبان انگلیسی که در اینجا تقریبا هیچ است. مدتی که در پکن بودم کمی ماندرین یادگرفتم. در اینجا، جسته و گریخته، کمی فارسی را هم به آن می توانم اضافه می کنم؛ با ترکیبی از ماندرین و فارسی سطح ارتباطم با مردم کمی افزایش پیدا می کند. به اضافه ی اینکه تقریبا همه نوشته ها را هم می توانم بخوانم، حتی اگر معنی اش را درک نکنم. توانایی، حتی بدون درک کردن، برای یک راهنورد بسیار پرفایده است. مثلا نام خیابان ها و جاده ها را می توانم از روی تابلو بخوانم و جهت یابی کنم. یا غذا ها را در منوی رستوران ها به راحتی تشخیص دهم. در بقیه ی چین این یکی از مشکلات بزرگم بود. چون زبان ماندرین الفبا ندارد و برای خواندن متن به یادگیری حداقل 1000 تا 2000 کاراکتر نیاز است. یادگیری کاراکتر ها از یادگیری حروف به مراتب سخت تر و پیچیده تر هستند. یادم می آید هنگام عبور از کشورهای آسیای میانه اصول خط سیلیریک را در عرض کمتر از یک ساعت یادگرفتم و با کمی تمرین و تکرار به راحتی می تونستم تابلو ها را بخوانم.  اما در چین، بعد از چند ماه تلاش و شل و شهید کردن خودم، تعداد کاراکتر هایی که یاد گرفتم به 400 هم نمی رسد.

برف می بارد. محمد، میزبان اویغورم، با رویی گشاده از من استقبال می کند. اتاق کوچک و ساده ای در طبقه ی بالای یک آپارتمان قدیمی دارد که در همان یک اتاق نیز هم اتاقی دارد اما همچنان حاضر شده مرا میزبانی کند. یک دو روزی را با هم سپری می کنیم و شب هم مرا با خودش به کلاس زبانشان می برد. در آنجا اویغور های بیشتری را ملاقات می کنم که می توانند انگلیسی صحبت کنند. فرصت خیلی خوبی ست. تا می توانم تلاش می کنم با آنها ارتباط برقرار کرده و زندگی شان را بیشتر بفهمم؛ چه اینکه پیدا کردن افرادی که بتوانند به انگلیسی مکالمه کنند، نه فقط در شین جیان که در کل سرزمین اصلی چین (Mainland China)، حتی در شهرهای بزرگ هم کار ساده ای نیست و اقبال بلندی می خواهد. «شانگ های» شاید یکی از معدود استثنا ها باشد.
میزبان دومم دختری هن است. این نیز برایم فرصتی مغتنم به شمار می رود. در سال های اخیر تنش های پرحاشیه و بعضا خون آلودی بین هن ها و اویغور ها در این منطقه درگرفته. هن ها در کل چین اکثریت و در شین جیان اقلیتند. ایغور ها برعکس. پسرک ایغور نماینده ی اقلیتِ اکثریت شده و دخترک هن نماینده ی اکثریتِ اقلیت شده اند؛ سر و کله زدن با هردوی آن ها برایم آموزنده است. سرکوب و اختناق حاکم بر شین جیان را بهتر می فهمم و سیاست های بسته دولت چین در مقابل اقلیت ها را نیز بهتر می توانم درک کنم. همه ی اینها را می توان اندر فواید بی پایان خانه گردی به حساب آورد.
سال نو چینی نزدیک است و خیلی اتفاقی دخترک هن هم قصد گردش در بقیه ی استان شین جیان را دارد. کاشغر مقصد مشترکمان است و به همین بهانه هم سفر می شویم. به کاشغر که برسم دیگر تا ختن راهی نمانده.

آهوی ختن؛ بخش دوم

ترکستان

در میانه ی سفر دور و درازدیگری هستم. سفرهای دور و دراز را به سختی و به سادگی دوست می دارم. چون هم دور هستند و هم دراز. به سختی چون سخت اند؛ به سادگی چون سهل اند. دولت استرالیا برای آشنا کردن مردمش با فرهنگ و اقتصاد آسیایی ها بورسیه ای اختصاص داده است. من به همراه پنج نفر دیگر از دانشجویان تصمیم گرفتیم از این بورسیه برای یک نیم سال تحصیل در چین استفاده کنیم.
پنج نفر دیگر در استرالیا مانده اند و قرار است درست قبل از شروع نیم سال تحصیلی از ملبورن به پکن پرواز کنند؛ من اما به جای ملبورن -پکن، از استرالیا به ایران پرواز کردم و از ایران تا چین را زمینی می روم؛ از ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان. آسیای میانه، در میانه ی راهم است. فرهنگ، زبان و موسیقی این میانه ای ها، با ما عجیب میانه ای دارد. از ماست و ما از آن. سیردریا یا سیحون که عده ای مرز اسطوره ای ایران و توران می خوانندش نیز از میانه همین میانستان رد می شود و تاریخ و فرهنگ ایران و این میان زمین را با هم چند گره ی دیگر هم می زند.   «عمر خیام» را اکثر مردم می شناسند و دوبیتی هایش را به زبان های محلی شان حفظند. هر از گاهی که در میانه ی موسیقی این سرزمین هوای موسیقی ایرانی می کنم، دوباره ختن و آهوانش در ذهنم چرخکی می زنند و باز بر زمین می نشینند و محو می شوند و فکر می کنم «کو میان در این میان که منم».

تلاش می کنم اطلاعات بیشتری درباره ی آهوی مشکین پیدا کنم. حضرت گوگل می فرمایند که در انگلیسی به همین نام (Musk Deer) مشهور است. جناب ویکی پدیا نیز متذکر می شوند حتی کلمه ی انگلیسی «Musk» نیز از کلمه فارسی «مشک» برگرفته شده است؛ اگرچه در سنسکریت، لاتین و یونانی نیز کلمات مشابهی وجود دارد (Muska-s, Mus, Moskhos). حضرت گوگل حضرات دیگری را معرفی می فرمایند که جملگی اشاره می کنند چند گونه ی متفاوت از آهوی مشکین وجود دارد؛ برخی در سیبری و شمال آسیا و گونه ی دیگر حوالی هیمالیا زندگی می کنند. نگاهی به نقشه می اندازم. ختنی که در غرب چین است در استان «شین جیان» که در فارسی «سین کیانگ» تلفظ می شود، درست در حوالی شمالی سلسله کوه های هیمالیا قرار دارد. شاید آهوی ختنی که عقل و هوش از شاعران پارسیگو برده، همین آهوی هیمالیایی باشد. پس شاید این ختن نیز همان ختن باشد. اما چرا اینجا؟ چرا و چگونه حیوانی در چین تاثیری اینچنین بر زبان و ادبیات فارسی داشته باشد؟ پاسخ این سوالم زمان زیادی نمی برد. خیلی زود متوجه می شوم ختن در نزدیکی «کاشگر» (کاشغر) و بر سر یکی از اصلی ترین گذرگاه های جاده ابریشم قرار دارد.

***

کاروان  شتری را تصور می کنم که در طول جاده ابریشم از چین به سوی مغرب زمین در حرکت است و علاوه بر ابریشم و ادویه جات مختلف، نافه ی آهوی ختن را نیز در کجاوه ی یکی از زیبارویان همراه دارد. حین گذر از ایران در کاروانسراهایی، شاید در نزدیکی نیشابور، اتراق کرده اند. مرکب ها را بسته، طعامی بر آتش گذاشته و همانطور که جامی پر می کنند نگاهشان کالاهای بازرگانان ایرانی را که از آنجا همراهشان می شوند تا جاده ابریشم را طی طریق کرده و خود را به باختر زمین برسانند نیز کنجکاوانه بالا و پایین می کند.

غذا آماده است. به خیمه ی مه رویی می برندش و در چادر را باز می کنند. نسیم ملایمی که می وزد عطر مشک درون نافه را در فضا می پراکند. بازرگانان ایرانیِ کنار آتش نشسته، چشم هایشان را می بندند و ریه هاشان را به آرامی پر می کنند بی آنکه بفهمند این بو چیست و از کجا می آید. نافه ی آهو پر از خون است، پر از مشک. خونی که به قول شکارچی جزیی از بدن آهوست.

صبح شده. صبا دشت های نیشابور را در می نوردد و نافه ی آهو را به راحتی باز می کند. بینی و لب های بازرگانان نیم خفته، به آرامی چند بار بالا و پایین می شود.
صبا اما یکسره بی خبر است که همه چیز دارد تغییر می کند. از این روز تا قرن ها بعد جمع زیادی، فرد به فرد، در سرتاسر این سرزمین به انتظارش خواهند بود تا طره های نافه مانند دیگری را نیز به همین سبکی باز کند. چه می داند که  مشک درون این طره ها ،که گویی خون آهوست، تا سال های سال خون ها به دل خواهد کرد. و این دل های خون شده همچنان صبا را خواهند خواند تا این خون پرشده از بیداد جعدهای مشکین را رها سازد؛ یا با باز کردن طره های نافه وار، یا با دریدن سینه های پرخون شده.

آهوی ختن؛ بخش اول

ملبورن

در اتاق خواب پرنورم در ملبورن دراز کشیده ام و حافظ نامه می خوانم. از پنجره ی پرپهنای اتاق، سگ های بزرگ همسایه دیده می شوند که زیر آفتاب دراز کشیده اند؛ سگ ها هر از گاهی بر روی زمین نیم غلطی می زنند و من بر روی تخت. غرق گرمای آفتاب ند و من مست کلمه بازی های حافظ.

شک ندارم اگر «جیمز مکسول»، فیزیکدان پرآوازه اسکاتلندی، زنده بود و حال ما را می دید حتما می توانست رفتارمان را تئوریزه کند. مثلا می گفت تشعشع اشعه ی آفتاب اتم های ارگانیک پوست سگ را با سرعتی بسیار بالا می لرزاند. سرعت این لرزش با طول موج نور تابیده شده نسبت عکس دارد؛ این لرزش سبب تولید جریان الکتریسیته متناوب روی پوست سگ می شود که خود منجر به تولید میدان مغناطیسی حول بدن سگ خواهد شد. همین توضیح را برای بدن من هم به کار می برد تا نشان دهد تابش نور خورشید دور بدن من هم میدان مغناطیسی به وجود می آورد. این دو میدان مغناطیسی حول بدن من و بدن دو سگ بر همدیگر اثر می گذارند و نیروی جاذبه و دافعه ای به وجود می آورند که در نهایت ما را بر روی زمین و بر روی تخت می غلطاند.

آفتابی که من و سگ ها را به هم وصل کرده، روی صفحات حافظ نامه هم می تابد. بیت دوم غزل شماره یک را بارها شنیده ام اما هیچ وقت تصویرش برایم کامل نشده است.

«به بوی نافه ای کاخر صبا زان طره بگشاید

زتاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دلها»

کاربرد «نافه» را درست نمی فهمم. بیشتر که می خوانم متوجه می شوم که حافظ بارها این لفظ را در ابیات متفاوت به کار برده است. بهاالدین خرمشاهی به نقل از فرهنگ معین می گوید «نافه کیسه ای  است به حجم یک نارنج که در زیر شکم جنس نر آهوی ختن، در زیر جلد، نزدیک آلت تناسلی حیوان وجود دارد و دارای منفذی است که از آن ماده ای قهوی ای رنگ روغنی شکل خارج می گردد که بسیار خوشبو و معطر است و به نام مشک موسوم است».

  نام آهوی ختن را قبلا بارها شنیده بودم اما از آن روز به بعد گوش هایم حساسیت خاصی به مشک و آهوی ختن و نافه اش پیدا کرده اند و هر از گاهی چند در شعری و غزلی از  شعرای مختلف دوباره توجه م را جلب می کنند. این «ختن» کجاست که بوی عطر نافه ی آهویش اینچنین در نسل های متفاوت شاعران پارسی زبان تاثیر گذار بوده و این همه استعاره های گوناگون را سبب شده؟ قدری جست و جو می کنم؛ پاسخ درخوری پیدا نمی شود. کم کم موضوع را دارم فراموش می کنم اما هر چند وقت یکبار ترانه ای، تصنیفی می شنوم که از نافه و  یا «ختن» یاد می کند. ختن و آهویش در ذهنم بالا می آیند و دوباره گم می شوند.

نیشابور

برای دیدار از خانواده به زادگاهم خراسان بازگشته ام. همزمان خانه گردی[1] از هلند را میزبانی می کنم که از قضا راهنوردی[2] پرسابقه است. اکثر کشورهای آسیای میانه را درنوردیده. تمایل زیادی به درک تاریخ اتحاد جماهیر شوروی دارد و به همین قسم علاقه اش به تاریخ و فرهنگ این منطقه سیری ناپذیر می نماید. سودای سفری کوتاه به نیشابور را در سر می پروارنم و او هم استقبال می کند.

در موزه ی حیات وحش نیشابور هستیم که برای اولین بار نافه، همان کیسه ای که در زیر شکم آهنوی ختن قرار دارد و محل نگهداری مشک است، را از نزدیک می بینم. صاحب این موزه ی خصوصی از حضور رفیق هلندی ام در موزه اش آشکارا خرسند است و دائم دورمان می چرخد و برای هرچیزی که نگاهمان را جلب می کند توضیحات فراوان دارد. می گوید خودش قبلا شکارچی بوده و بعدا «توبه» کرده است. جلوی نافه ی آهوی ختن خشکم زده است و همچنان خیره به آن نگاه می کنم.

شکارچی می گوید ماده ای که در نافه وجود دارد جزیی از بدن آهو است و وقتی کیسه پر می شود آهوی مشکین خودش را به سنگ می کوبد تا بتواند نافه را خالی کند. اشاره می کند که همین ماده بدون هیچ تصفیه سازی و یا انجام پروسه ی خاصی بسیار خوشبوست و می تواند به عنوان عطر مورد استفاده قرار گیرد.

– می شه از نزدیک بوش کنم؟

– خود مشکی که داخل نافه هست رو جداگانه دارم، بیارم بوش کنی؟

– واقعا؟ آره، حتما!

به سمت میزش می رود و از کشوی اول یک بطری درمی آورد؛ درش را باز می کند و به دستم می دهد؛

– این واقعا همون مشک خامی هست که در بدن آهو وجود داره، بدون هیچ پردازش و پروسه ی شیمیایی؟

– آره دقیقا به همون شکلی که به طور طبیعی در بدن آهو در جریان هست.

بوی سحرآمیزی دارد. از نیشابور بلندم می کند و تا ملبورن و سگ های همسایه می کشاندم. از آنجا به صحراهای ختن می بردم که هنوز نمی دانم دقیقا کجاست، اما آهوهایش را می بینم که با نافه ی پر شده از مشک شان به اینور و آنور می جهند و خود را به سنگ می کوبند؛ بعد آرام می گیرند و به من زل می زنند. چشمان درشت آهوان می کشدم به چپ، بوی نافه شان، در شیشه ای که در دست دارم، به راست؛ «رو که کشاکش خوش است…».

– می شه منم بوش کنم؟

از ختن با سر در نیشابور فرود می آیم و اینبار به جای چشم های درشت قهوه ای، یک جفت چشم آبی پرنور مخاطب قرارم داده اند.

– آره، حتما.

بوی خوش ماده ی درون نافه دخترک هلندی را هم متعجب کرده. همه چیز را برایش ترجمه و اضافه می کنم که نمی دانم این ختن دقیقا کجاست. زیر لب «ختن» را تکرار می کند و می گوید که به آنجا سفر کرده. چشمانم برق می زند.

– واقعا؟ کی؟ کجاست؟

– چند وقت پیش. غرب چین هست. رفتی چین حتما باید اونجا بری. منطقه ای هست که با تمام چین فرق داره. مردمش هم تماما متفاوت از بقیه ی چین هستند. مطمئنم خیلی خوشت میاد. بذار ببینم.

تلفن همراهش را درمیاورد و کمی با آن ور می رود. هر دو سرمان را در آن صفحه ی کوچک می کنیم. انتظارش را ندارم که این ختن پرتاثیر بر ذهن شعرای ایرانی جایی در چین باشد. اما حضرت گوگل گفته های دخترک را تایید می کنند. گمان می کنم شاید این ختن دیگری ست، اما صفحه ی ویکی پدیا انگلیسی ختنی که در غرب چین است اشاره به زندگی اقوامی ایرانی در گذشته هایی بسیار دور در آنجا دارد. زبان های شرقی ایرانی مثل سکایی هم در آنجا صحبت می شده. از حکمرانان اولیه اش با عنوان «پادشاهی ختن» یاد شده که بعدها تحت سلطه ی امپراطوری چین درآمده اند. شاید این ختن همان ختن باشد، اما هنوز نشانه های بیشتری نیاز دارم.

[1] Couchsurfer (www.couchsurfing.com)

[2] Traveller. به گمانم «مسافر» ترجمه ی خوبی برای این کلمه نیست

سوروا

 درمیان یادداشت هایم فایلی را پیدا کردم که مربوط به چهار سال پیش می شد. ایده ای به ذهنم رسیده بود و گمانم می خواستم داستانی در موردش بنویسم اما ظاهرا نیمه کاره رهایش کرده بودم. بخشی از آنچه نوشته بودم را در پایین آورده ام.

---

این دیگر خیلی جالب است. یعنی انسان فقط ده انگشت داشته و همه ی این کارها را با همین ده انگشت انجام می داده. پس هوشش یقینا اینقدر ها هم که دووات می گوید پایین نبوده. بالاخره هر موجودی را باید در زمان خودش مقایسه کرد. او تا آن زمان کامل ترین موجود زنده بوده و چندین نسل تکامل پیدا کرده بوده.

– تو حالا هر چقدر می خواهی خودت را گول بزن. نمی دانم چه از این تحقیق مزخرف می خواهی. آخر به ما چه که اجداد ما در یک میلیون سال قبل که بودند و چه می کردند. بعد هم تمام این اطلاعات در سوروای من هست.

-واقعا راست می گویی. می شود به سوروای من منتقلش کنی؟

-باشد بیا جلو

لبهای را به لبهای شار می چسباند و زبانش را داخل دهان شار می کند و همه ی اطلاعات از سوروایش به سوروای شار منتقل می شود. چشمان شار بسته می شوند و بعد از چند ثانیه سرش را به عقب می کشد.

– به چقدر جالب. تو از کجا این اطلاعات را به دست آورده بودی؟

– زمانی که توی کالج بودم استاد زیست شناسی خیلی ابراز علاقه می کرد. یک شب که با او خوابیدم  تا که زبانش را توی دهانم گذاشت متوجه این خیل عظیم اطلاعات در سوروایش شدم و گمان کردم  برای شب امتحان به دردم می خورند. در همان چند ثانیه ای که زبانش در دهانم بود سعی کردم تا جای ممکن اطلاعات را به سوروای خودم منتقل کنم, گمان کردم برای شب امتحان به دردم می خورد.

– همین شماها بودید که اینقدر از سکس در امتحانات آخر دوره  سو استفاده کردید که انجمن دانشگاه مجبور شد قانون ممنوعیت تماس دهانی استاد و دانشجو را تصویب کند.

-شار جان بی خیال, من می خواهم یک سر به خانه ی مادرم بزنم. از زحل چیزی لازم نداری؟

-چرا اگر برایت مقدور بود یک جلیقه ی ضد ذوب از ایستگاه پنجم برایم تهیه کن. آخرین باری که روی سطح خورشید قدم می زدم, زیادی به توانایی تحمل گرمایم مغرور شده بودم. پای راستم ذوب شد و مجبور شدم چهار ساعت تمام صبر کنم تا دوباره پای جدیدم بروید.

-باشد حتما, فعلا خداحافط

چشم هایش را بست و از نظرها ناپدید شد.

مکزیکو سیتی

مکزیکو سیتی شهر بزرگی است با بیش از هشت میلیون نفر جمعیت. اتوبوس در پایانه ای متوقف می شود که فاصله ی چندانی با مرکز شهر ندارد.  میهمانخانه ای در مرکز شهر را از قبل رزرو کرده ام . راحت ترین راه این است که با تاکسی بروم. اما من چندان میانه ی خوبی با کارهای راحت ندارم. اگر داشتم که تصمیم نمی گرفتم هزاران هزار کیلومتر از سواحل غربی ایالات متحده آمریکا را تا سواحل شرقی برزیل تماما زمینی سفر کنم. اگرچه سختی را به صرف سخت بودنش نیست که دوست دارم. معمولا در سختی لذت هایی هست که در راحتی نیست. نه اینکه خود سختی لذت بخش باشد. مثلا می شود سوار تاکسی شد و مبلغی پرداخت و به راحتی به مقصد رسید. اما می شود هم که با مترو رفت و تمام چالش های مواجه با یک جامعه ی جدید، یک شهر نو، یک شبکه ی ریلی نا شناخته، یک زبان متفاوت، یک فرهنگ دیگرگون را به جان خرید و از این طریق تعاملی حداقلی با این جامعه ی جدید پیدا کرد و آموخت و درد کشید و درس گرفت و لذت برد. این دلیلی است که من سفر می کنم و سفر کردن را دوست دارم، نه دیدن جاذبه های توریستی و عکس انداختن های پیاپی با میدان ها و مجسمه های معروف. حال اگر هزینه ی جابه جا شدن با مترو کمتر از یک بیستم هزینه تاکسی هم باشد که دیگر پازل کامل است و درنگ خطا.
می دانم که از طریق مترو می توانم خودم را به مقصد برسانم اما چگونگی اش را خبر ندارم. پرسان پرسان با زبانی که پس از سال های طولانی مهاجرت دوباره الکن شده است خودم را به ایستگاه مترو می رسانم. در آنجا اما هیچ چیز به انگلیسی توضیح داده نشده است. نه هیچ کدام از تابلوها و علائم در پایانه مسافربری و نه هیچ کدام آنها در مترو. مطلقا کلمه ای به انگلیسی دیده نمی شود.

سعی کردم از یک دخترک مکزیکی کمک بخواهم. تصورم این است که جوان ترها شاید انگلیسی بسیار ابتدایی را بفهمند و مثلا حداقل رنگ خط های مترو را بتوانند به انگلیسی بگویند یا وقتی من می گویم Red و یا Green متوجه شوند؛ اما او از انگلیسی حرف زدنم مطلقا هیچ چیز نمیفهمد و در نهایت با تلفظ کردن چندباره ی نام ایستگاه مورد نظرم است که منظورم را متوجه می شود و مسیر را به اسپانیولی برایم توضیح می دهد. حتی کلمه ای از آنچه گفت را هم نفهمیدم. یکی دو بار دیگر هم توضیح می دهد و من همچنان گیج و منگ نگاهش می کنم. اینبار جمله ی دیگری می گوید و دستش را بر روی سینه اش می گذارد و اشاره می کند که دنبالش راه بیافتم. پس از طی راهرویی بلند به سکوی سوار شدن می رسیم که نقشه خطوط مترو را نیز دارد. دخترک تمام تلاش خودش را می کند که به من حالی کند چه قطاری را باید سوار شوم و کجا باید خط را عوض کنم و در انتها همراه با من سوار بر قطار می شود. بعد از چند ایستگاه پیاده می شویم و دخترک خط بعدی که باید دنبال کنم و ایستگاهی که باید پیاده شوم و سومین قطار را سوار شوم را نشانم می دهد. به نظر می رسد به پایان مسیر مشترکمان رسیده ایم. می خواهم با فشار دادن دستش از او تشکر کنم، اما یادم می آید که قبلا در جایی خوانده بودم که در کشورهای آمریکای لاتین دست دادن با زنان معمولا فقط در محیط های رسمی صورت می گیرد و روش معمول سلام  کردن و خداحافظی گفتن بوسه ای بر روی گونه است.  آرام به طرفش خم می شوم و بوسه ای بر روی گونه اش می زنم و تشکر می کنم. او نیز با بوسه ای همزمان پاسخ می دهد. لبخندی می زند، جمله ی کوتاهی می گوید و مسیرش را ادامه می دهد.

مرکز شهر شلوغ است و پر تردد. چهره ی آدم ها، رنگ پوست، خصوصیات اجزا مختلف صورت هایشان، قد و قواره و نژادشان از آنچه قبلا دیده ام کاملا متفاوت است. شاید همین تفاوت است که باعث می شود ناخودآگاه تمام هشدارهایی که در رابطه با سفر به آمریکای لاتین خوانده بودم دوباره در ذهنم بیدار شوند. کوله پشتی کوچکم را بر روی سینه و کوله پشتی بزرگم را بر پشتم انداخته ام و آرام و با چشمانی باز قدم بر می دارم. دلهره ی خفیفی دارم و سعی می کنم حواسم به همه چیز باشد. اما پس از دقایقی محیط برایم عادی تر می شود.
این حس را اولین بار سال ها پیش در بلوچستان تجربه کرده بودم. برادرم در آنجا در روستایی دور افتاده معلم بود و رفته بودم تا دیداری تازه کنم. راه درازی را پیموده بودم. ساعت ها در اتوبوس از مشهد به زاهدان و بعد به ایرانشهر و در نهایت اتوبوس محلی که از میان جاده های خاکی و پر پیچ و خم چندین ساعت گذر کرد تا نهایتا به مقصد رسیدیم. تمام مردم کوچه و خیابان، زن و مرد و پیر و جوان، همه لباس بلوچی بر تن داشتند و استثنا فقط من و پسرخاله ام بودیم. هنگام قدم زدن در میان آن مردم متفاوت هم همین حسی را داشتم که امروز پس از خارج شدن از ایستگاه مترو بر من غالب شده بود. این حس البته در بلوچستان هم دوامی نیاورد و بعد از چند برخود کوتاه با مردم خون گرم بلوچ کاملا زدوده شد. سلام کردن های متوالی و بی وقفه شان به همه مردم شهر، حتی به من غریبه را هنوز به خاطر دارم.

بعد از یک مسافرت طولانی با اتوبوس یک دوش داغ حال آدم را حسابی جا می آورد؛ اولین کاری است که بعد از رسیدن به مهمانخانه انجام می دهم. صورتم را اصلاح می کنم و لباس هایم را می شویم. هم اتاقی ام در مهمانخانه پسرکی آسیایی است که برای کار کردن از کره جنوبی به مکزیک آمده است. مهندس برق است و پیشنهاد کاری در یکی از شهرهای نزدیک به مکزیکو سیتی گرفته که ذوق زده اش کرده است. این هم سبکی معمول از سفر است. سفری که دلیل صرفش کار نیست، چه اینکه کار در همان کره ی جنوبی هم برای این پسرک پیدا می شده است اما ترجیح داده مسافرت و کار را با هم ترکیب کند تا هم مخارج سفرش تامین شود و هم تجربه ی کار بین المللی را در رزومه اش وارد کند.
غذاهای خیابانی مکزیکی عقل و هوش را از انسان می برد. عطر و بوی محدوده ی وسیعی از غذاهای مختلف که فقط اسم تاکو را از میانشان می دانم در میان برخی خیابان ها پیچیده است. در سر یک چهار راه فروشنده ی دوره گردی است که ذرت مکزیکی می فروشد. در ظرف بزرگی که پشت سرش ایستاده است دانه های درشت ذرت در میان تکه های بزرگی از فلفل می جوشند. فروشنده ماده ای که شبیه سس مایونز است را هم به همراه چند چیز دیگر به آن اضافه می کند و در نهایت کمی پودری قرمز رنگ روی آن می ریزد که شبیه «پاپریکا» است. حاصل کار آنقدر وسوسه انگیز است که توصیه های اکید ماریا، پزشک مسافرت استرالیایی ام، مبنی بر صرف نظر کردن از غذاهای خیابانی را یک بار دیگر وتو می کنم. مگر می شود در مکزیکو سیتی بود و ذرت مکزیکی نخورد؟ طعمی فراموش نشدنی دارد، جنس اصل است. یقین دارم طعمش را از یاد نخواهم برد.

دور دنیا در ۱۴۲ روز؛ بخش چهارم- تیوانا، مکزیکوسیتی (Tijuana, Mexico city)

اتوبوس مدرن و مجهزی است، فاصله‌ی زیاد صندلی‌ها از هم فضای راحتی را برای خوابیدن فراهم کرده‌اند. پاهایم هم استراحتگاهی دارند و تقریبا می‌توانم دراز بکشم. اتوبوس اینترنت بی‌سیم و دستشویی هم دارد و در مجموع سفر در آن به مراتب از سفری که در هواپیمای بویینگ از ملبورن به لس‌آنجلس داشتم راحت‌تر است. محوطه‌ای که اتوبوس در آن پارک است دربانی دارد که تا زمانش فرانرسیده اجازه ورود نمی‌دهد. در سالن پایانه کمی قدم می‌زنم.  چند دستگاه خودپرداز و مغازه‌هایی بی‌پایان که همه چیز می‌فروشند و چند غرفه‌ی غذا که البته چندان چنگی به دل نمی‌زنند، تقریبا تمام چیزهایی هستند که در پایانه می شود پیدا کرد. هنگام حرکت که می‌رسد کوله‌پشتی بزرگم را در پایین اتوبوس، قسمت بار می‌گذارم. وسایلم را تقسیم‌بندی کرده‌ام. تقریبا هیچ چیز مهمی در کوله‌پشتی بزرگم ندارم. تمام مدارک، کارت‌های اعتباری، پول، دوربین تلفن همراه، تبلت و غیره را جداگانه نگهداری می‌کنم. موارد زیادی پیش آمده که وسایل در قسمت بار عمدا یا سهوا «جا به جا» شده و گرفتاری‌های زیادی برای مسافر نگون‌بخت به وجود آورده است. کوله‌پشتی کوچکم را همه جا با خود حمل می‌کنم و حتی آن را در قسمت بالای صندلی هم نمی گذارم. پول‌هایم را هم در چند قسمت تفکیک کرده‌ام. بخش عمده‌ آن را در چند بانک تقسیم کرده‌ام. در هر شهر به اندازه‌ی چند روز از خودپرداز پول برداشت می‌کنم و مقدار کمی از آن را در کیف پول و بخش اصلی‌اش را در کیف مخفی حمل می‌کنم که در زیر لباس و به دور کمرم بسته شده است. مسافرتی طولانی در پیش‌رو دارم و موارد فراوانی وجود دارد که باید مراقبشان باشم.

مناظر بین راه بسیار زیبا هستند، همانطور که گمان کرده بودم. اگرچه من تعریف خودم را از «منظره‌ی زیبا» دارم. تعریفی که خیلی‌ها با آن موافق نیستند. یادم می‌آید سال‌ها پیش از زابل به سمت مشهد رانندگی می‌کردم و تقریبا هر پنج دقیقه یک‌بار خودرو را متوقف می‌کردم و عکسی از دشت هامون می‌گرفتم. پدرم حسابی کفرش درآمده بود و می‌گفت اینطور که تو رانندگی می‌کنی تا هفته‌ی بعد هم به مشهد نمی‌رسیم. دست آخر هم خودش پشت فرمان نشست و باعث شد تا من با خیالی راحت چشم‌هایم را به «تاریکی شن‌ها» ی هامون ببخشم.

قسمت شمالی مکزیک منطقه‌ی امنی به شمار نمی‌رود، عمدتا به دلیل مرز با ایالات متحده و مسئله قاچاق مواد مخدر. این یکی از دلایلی است که سفر با اتوبوس از شمال به مرکز و جنوب مکزیک خیلی پرطرفدار نیست. دلیل مهم‌ترش اما شاید این باشد که هر وقت کرایه‌ی هواپیما برای مسیری ارزان قیمت‌تر از کرایه‌ی اتوبوس باشد، از دید خیلی ها مسافرت با اتوبوس بی‌معنی می‌شود. این قاعده شامل این مسیر طولانی هم می‌شود که پروازهای ارزان قیمتی کل آن را پوشش می‌دهند. اما من هیچ وقت پرواز با هواپیما به قصد مسافرت را دوست نداشته‌ام. برای من مسافرت با هواپیما مسافرتی بی‌معنی است. درون یک شهر به فرودگاه می‌روی، سوار هواپیما می‌شوی و در فرودگاه شهری دیگر پیاده می‌‌شوی و بدون اینکه فاصله‌ای را درک کرده باشی توهم  سفر وجودت را فرا می‌گیرد. نه بعد زمان را فهمیده‌ای و نه بعد مسافت را. جدای از این، فرصت ملاقات کردن مردمان این فاصله‌ی بزرگ را هم از دست داده‌ای. ملاقاتی هر چند مختصر در حد خریدن یک بطری آب از فروشنده‌ای دوره‌گرد که در نزدیکی محل توقف اتوبوس بساطش را پهن کرده است. فرصت دیدن رنگ‌های لباس‌های رنگین‌شان را؛ فرصت چشیدن غذاهایی خوش‌عطر و خوش‌طعم؛ فرصت تاب خوردن در میان چشم‌هایی با رنگی عجیب؛ فرصت لبخند زدن به صورتی خسته و عرق‌کرده؛ فرصت فشار دادن دستی با پوستی که زودتر از موعد پیر شده. نه من تا وقتی که سفر زمینی برایم عملی باشد پرواز نمی‌کنم. اگر فرصتش را داشتم با اتوبوس هم این‌طرف و آن‌طرف نمی‌رفتم وتمام سفرهایم را پیاده انجام می‌دادم. اما افسوس که عمر آدمیزاد به اندازه‌ی عجیبی کوتاه است. آنقدر کوتاه که حتی فرصت «سفرکردن» هم ندارد.

روز دوم سفرم با این اتوبوس است که در شهر کوچکی در میانه‌های راه متوقف شده‌ایم. گرسنه هستم و مردی در کنار خیابان غذایی هوس‌انگیز می‌فروشد. چند تکه‌ی کوچک خمیرنان است که می‌پزد و با گوشت و سبزیجات و ادویه‌های مختلف سرو می‌کند. ماریا، پزشک سفر استرالیایی‌ام، توصیه‌های فراوانی در رابطه با پرهیز از غذاهای خیابانی کرده بود که البته همان موقع هم قصد نداشتم به طور کامل رعایت‌شان کنم. اصولا سلامت کامل هیچ غذایی را نمی‌توان تضمین کرد. حتی غذایی که در رستورانی درجه یک تهیه شده باشد. پس به گمانم حذف کامل غذاهای خیابانی از لیست وعده‌های غذایی چندان پر فایده نیست، اگرچه باید آن را محدود کرد. مثلا غذاهایی که قبلا پخته شده‌اند احتمالا پرخطرتر هستند. چه اینکه مشخص نیست چقدر از زمان پختشان گذشته است. وضعیت ظاهری محل و بهداشت فردی شخص فروشنده هم عواملی تعیین‌کننده هستند. این مرد ظاهری موجه دارد و غذایش هم هنوز روی آتش است. بوی کباب شدن گوشتش به مشام می‌رسد و ظاهری شبیه به «تاکو»، غذای پرطرفدار مکزیکی دارد. شرمنده ماریای عزیز، این از آن غذاهایی‌ست که از دست نخواهم دادش.

به نظر می‌رسد کمتر کسی در این اتوبوس عزم «مکزیکوسیتی» را دارد. در هر شهری عده‌ای پیاده می‌شوند و عده‌ای سوار. به طبع مسافر کناری دستی من، یا به قول شخصیت اول فیلم «فایت کلاب» رفیق یک بار مصرفم هم هر بار عوض می‌شود. این بار مرد جوانی است که دست و پا شکسته انگلیسی حرف می‌زند، اما خیلی کمتر از آنچه مکالمه‌ای کامل بین‌مان صورت بگیرد. می‌گوید برای پلیس کار می‌کند و در ترجمه برای خریداری غذا کمکم می‌کند.

کاکتوس‌های سبزرنگ و غول‌پیکر از زیباترین مناظر جاده هستند. طولشان به چندین متر می‌رسد از همان‌هایی که از آن‌ها در بازی‌های کامپیوتری دوران کودکی در فضاسازی استفاده می‌شد و بعد در خانه‌ی خانم تهرانی نمونه‌های بسیار کوچک‌شان که از انگشت کوچک هم کوچک‌تر بودند را دیده بودم و دلم خوش بود که کاکتوسی واقعی را دیده‌ام. کاکتوس‌هایی که در حال حاضر در این نقطه‌ی پرت و دوردست  از مکزیک می‌بینم، صدها و شاید هزاران برابر آن کاکتوس‌ها اندازه دارند. من اما بسیار بیشتر از تفاوت اندازه‌ی کاکتوس‌های آن روزهای خانه‌ی خانم تهرانی و کاکتوس‌های غول‌پیکر دشت‌های مکزیک تغییر کرده‌ام. معیار بدی نیست؛ شاید بشود برای تعیین میزان تغییر هر انسانی ضریبی به نام «ضریب کاکتوس» پیدا کرد. ضریب کاکتوس من آنقدر زیاد است که گاهی اشکم را درمی‌آورد. دلم بدجوری برای کاکتوس‌های کوچک خانم تهرانی تنگ شده است؛ برای دورانی که گمان می‌کردم که کاکتوس فقط همانی است که من دیده‌ام. نوع دیگری از کاکتوس در دنیا وجود ندارد. کاکتوس‌ها نه اندازه‌ی دیگری دارند و نه انواع متفاوتی. اگر هم کسی ادعا کند کاکتوسی متفاوت دارد اطمینانت بدهند که آن کاکتوس‌ها کاکتوس واقعی نیستند و فقط کاکتوس‌های ما کاکتوس هستند. اما امان از مسافرت، فغان از مهاجرت. آنقدر کاکتوس‌های مختلف و رنگارنگ می‌بینی که با ذره‌بین هم نمی‌توانی کاکتوس‌های مالوفت را در میانشان پیدا کنی؛ و آنجاست که زندگی تازه شروع می‌شود.

صبح روز سوم است و من تازه از خواب بیدار شده‌ام. اتوبوس در مکانی نامعلوم ثابت و موتورش خاموش است و هیچ کسی داخل آن نیست. چه بلایی بر سر آن همه مسافر آمده است؟ راننده کجاست؟ فورا پرده را کنار می‌زنم و نگاهی به بیرون می‌اندازم. در شرکت ماشین‌شویی هستیم و کارگران مشغول نظافت اتوبوس هستند. پیاده می‌شوم و به سمت درخورجی می‌روم تا شاید مکانی برای خریداری صبحانه پیدا کنم. نگهبان دم در از خروجم جلوگیری می‌کند و چیزهایی می‌گوید که نمی‌فهمم. تلاش می‌کنم با نرم افزار مترجم منظورم را برسانم. اما بی‌فایده است. می‌گوید باید تا زمان حرکت اتوبوس منتظر بمانم. احتمالا این جزیی از فرآیند تامین امنیت اتوبوس است. شاید اینطور اطمینان حاصل می‌کنند که هیچ یک از اموال سایر مسافران از اتوبوس خارج نشده است. نیم ساعتی که منتظر می‌مانم اتوبوس راه می‌افتد و به محل دیگری می‌رود که بقیه‌ی مسافرین در آنجا منتظر هستند. خوب شد نگهبان از خروجم جلوگیری کرد وگرنه معلوم نبود از کدام ناکجاآبادی سردرمی‌آوردم. گرسنه و تشنه هستم که اتوبوس دوباره راه می‌افتد. نمی‌دانم باید قدردان سایر مسافرین باشم یا از آن‌ها گلایه‌مند که چرا برای صبحانه بیدارم نکردند. فورا از فکرم خنده‌ام می‌گیرد. آخر پسرجان چه کسی در قبال تو مسئولیت دارد؟ مسئول اول و آخر زندگیت خودت هستی و به طبع مسئول گرسنه ماندنت. چند ساعت بعد که اتوبوس توقف می‌کند نفر اولی هستم که پیاده می‌شوم و اولین غذای گرمی که می‌بینم خریداری می‌کنم. بسته‌ی پنج‌تایی ساندویچی‌ست که بخش عمده‌اش را سیب‌زمینی تشکیل داده است. مثل بقیه‌ی فروشگاه‌های مکزیکی چند عدد فلفل سبز هم به همراه ساندویچ پیشنهاد می‌شود که من نیز از سر کنجکاوی یک کدامشان را برمی‌دارم. فلفل آنقدر تند است که احساس می‌کنم از دهانم آتش بیرون می‌آید و از چشمانم اشک، شاید برای خاموش کردن آن آتش کذایی.